J.M. Grisnich
In november 1918 werd door de Indische pers de balans opgemaakt van de verrichting van de PVA. Maar liefst 7 vliegtuigen waren verloren gegaan en daarnaast had een aantal vliegers het leven verloren, c.q. waren afgekeurd voor militaire dienst. Absoluut recordhouder voor wat betreft het aantal gemaakte vluchten bij de PVA was de (…) burger vliegenier J.W.E.L. Hilgers, die daarnaast ook nog eens verantwoordelijk was voor een groot aantal opgeleide leerling-vliegers. Hilgers volgde de eerste luitenant vlieger H. ter Poorten op, nadat hij medio februari 1916 opnieuw naar de Verenigde Staten vertrok.
Indische leerling-vliegers 1915-1918[1]
Per 1 februari 1916 werden de eerste luitenants der Infanterie W.H. de Blaauw en B.A.W. Schlimmer op Soesterberg in opleiding genomen tot vliegenier. Hoewel in opleiding voor de Indische vliegdienst, waren het niet de eerste Indische leerling-vliegers. Dat betrof de luitenant der Artillerie H.T. van Goor, die echter in september 1916 de opleiding moest staken. Officieel vanwege een ongesteldheid, naar later bleek z.g. “luchtziekte”. Overigens had in november 1915 de eerste luitenant der Artillerie J.L. van Gogh zich aangemeld voor de opleiding tot vlieger, maar trok zijn aanmelding kort erna in. Hilgers was aangewezen als instructeur, maar versterking liet niet lang op zich wachten.
Het vliegveld Kalidjati was aangewezen voor lesvluchten. Pas na de aankomst van nieuwe vliegtuigen in maart 1917 kon er weer regelmatig worden gevlogen en dus konden er ook weer leerling-vliegers in opleiding worden genomen. Al in januari 1916 waren de luitenants der Artillerie A. van Wijck en W. Leendertz bij de Proefvliegafdeeling geplaatst om hun vliegopleiding (die in Nederland was begonnen te Gilze-Rijen) te voltooien. In maart 1916 werd ook de eerste luitenant der Infanterie P.W. Ockerse naar de PVA overgeplaatst. Hij werd in april bevorderd tot kapitein, maar zou evenals de andere leerling-vliegeniers tot medio april 1917 moeten wachten voordat de opleiding kon plaatsvinden. Begin april 1917 waren Leendertz en Mosselman in opleiding op Kalidjati, met instructeur Hilgers. Door de pers werd dit nauwlettend gevolgd, omdat men benieuwd is hoe men het er vanaf brengt. Een journalist van het Nieuws van de Dag voor Nederlands-Indië noteert de volgende vluchten vanaf Kalidjati met instructeur Hilgers:[2]
| Datum | Tijdsduur | Leerling-vliegenier |
| Di 3 april 1917 | 22 minuten | Leendertz |
| Wo 4 april 1917 | 20 minuten | Leendertz |
| Do 5 april 1917 | 24 minuten | Leendertz |
| Wo 11 april 1917 | 31 minuten | Leendertz |
| Do 12 april 1917 | 22 minuten | Leendertz |
| 10 minuten | Mosselman | |
| Vr 13 april 1917 | 20 minuten | Leendertz |
| 16 minuten | Mosselman |
Al op 30 juni 1917 maakte Hilgers op Kalidjati zijn 100ste vlucht, wat kort erop werd beloond met een aantal van “zijn” vliegeniers die hun brevet haalden. Desondanks bleven ongelukken niet uit en waren er ook verliezen aan mensenlevens te betreuren. De opleiding werd verder ter hand genomen, onder andere van een gehuurd stuk land nabij Randja Erek. Dit terrein was echter niet geschikt en door Engelbert van Bevervoorde werd een beter terrein nabij Soekamiskin gevonden. Nadat dit veld op 22 juli 1918 in gebruik was genomen, werd de opleiding gesplitst (in een wat we nu primaire en voortgezette opleiding zouden noemen).
De primaire opleiding vond plaats door Hilgers te Kalidjati, die Heckman, Scheffelaar en Leenhouwers nog moesten voltooien. Onder leiding van Engelbert van Bevervoorde werden Sneep, Schlimmer, Leendertz en Mosselman opgeleid voor het halen van hun militair brevet. In september 1918 vond Engelbert van Bevervoorde echter de dood, terwijl Mosselman zwaar gewond raakte in twee afzonderlijke vliegincidenten. Het zorgde ervoor dat de opleiding op Soekamiskin werd onderbroken, terwijl die op Kalidjati werd stopgezet doordat Hilgers een jaar verlof had aangevraagd en kreeg.
Eind 1918 werd de balans opgemaakt, die hieronder letterlijk wordt weergegeven (behoudens correcte spelling van de namen):
| Naam der vliegenier | Gevlogen in de jaren | Vluchten (alleen) | Instructie-vluchten* | Vluchten met passagiers | Overland vluchten met passagiers | Totaal aantal vluchten | Totaal aantal uren | Toestellen gebroken | Leerling van | Langste vlucht (duur) |
| Eerste luitenant der Artillerie H. ter Poorten | 1915-1917 | 28 | 20 | — | 3 | 46 | 22 uur, 34 minuten | 2 | Brouckère, België | 2 uur, 10 minuten |
| Kapitein der Infanterie P.W. Ockerse | 1916, 1917 | 6 | — | — | — | 6 | 2 uur, 10 minuten | 1 | Brouckère, België | 50 minuten |
| Burger-vliegenier J.W.E.L. Hilgers | 1917, 1918 | 41 | 95 | 348 | 54 | 1033 | 400 uur, 26 minuten | — | Bleriot, Frankrijk | 3 uur, 14 minuten |
| Kapitein der Infanterie Engelbert van Bevervoorde | 1917, 1918 | 29 | 95 | 208 | 68 | 400 | 222 uur, 5 minuten. | 2 | Luitenant van Heijst, Soesterberg | 3 uur, 5 minuten |
| Eerste luitenant der Artillerie W. Leendertz | 1917, 1918 | 137 | 28 | — | 6 | 171 | 43 uur, 19 minuten | 1 | Hilgers, Kalidjati | 2 uur, 6 minuten |
| Onderluitenant der Infanterie W. Mosselman | 1917, 1918 | 189 | 44 | — | 2 | 235 | 82 uur, 4 minuten | 1 | Hilgers, Kalidjati | 1 uur, 53 minuten |
| Luitenant ter Zee 2de klasse Scheffelaar | 1918 | 23 | — | — | — | 23 | 6 uur, 45 minuten | — | Hilgers, Kalidjati | 32 minuten |
| Luitenant ter Zee 2de klasse Heckman | 1918 | 26 | — | — | — | 26 | 8 uur, 15 minuten | — | Hilgers, Kalidjati | 40 minuten |
| Sergeant majoor marconist Leenhouwers | 1918 | 46 | 1 | — | — | 47 | 11 uur, 14 minuten | — | Hilgers, Kalidjati | 33 minuten |
* Daar iedere instructievlucht bestaat uit gemiddeld 4 vluchten, zo heeft kapitein Engelbert van Bevervoorde er totaal 1024 vluchten en de heer Hilgers 3582 vluchten gemaakt. Hierbij komen nog 28 vluchten welke in 1916 te Tandjong Priok werden gemaakt met een watervliegtuig, zodat de heer Hilgers er totaal 3610 vluchten en een totalen vliegduur van 406 uur en 55 minuten. (Preanger Bode, 23 november 1918)
Bronnen:
[1] Hiervoor heb ik een document gebruikt, waarin informatie is opgenomen uit Indische kranten en dagbladen (via http://kranten.delpher.nl), het gedenkboek ML-KNIL 1914-1939 (M. van Haselen, 25 jaar Militaire Luchtvaart in Nederlandsch-Indië (Batavia, 1939) en uiteraard beschikbare documenten uit het Nationaal Archief- eventueel aangevuld met gegevens uit het Indisch Militair Tijdschrift;
[2] Nieuws van den Dag, 16 april 1917;
